هنوز خیلی‌ها در حساب و کتاب و پرس‌و جو درباره سرمایه‌گذاری روی خرید سهام دولتی در قالب صندوق‌های قابل معامله در بورس بودند که ناگهان خبر آزادسازی سهام عدالت و اجازه خرید و فروش آنها روانه خروجی رسانه‌ها شد.
با موافقت آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، دارندگان سهام عدالت مجاز شده‌اند تا با رعایت تشریفات، سهام عدالت خود را در بورس بفروشند.
اما اصلا سهام عدالت چیست؟
در سال ۱۳۸۴ و در پی تفسیر جدید رهبر جمهوری اسلامی ایران از اصل ۴۴ قانون اساسی، سیاست‌های کلی اصل ۴۴ ابلاغ شد. اصل ۴۴ خصوصی سازی برخی فعالیت‌های اقتصادی را مجاز می‌شمرد.
یکی از این موارد “گسترش مالکیت در سطح عموم مردم به منظور تامین عدالت اجتماعی” بود که شعار محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری وقت بود.
با آن تفسیر و این ابلاغیه و مجوز رهبر ایران، دولت تصویب کرد که سهام ۴۹ شرکت دولتی مشمول اصل ۴۴ قانون اساسی را در چارچوب سهام عدالت و با اهداف “تامین عدالت اجتماعی”، “فقرزدایی” و “گسترش سهم بخش تعاون در اقتصاد ایران” به مشمولان این طرح واگذار کند.
هر چند که قرار بود شش دهک درآمدی نخست جامعه مشمول این طرح شوند اما در عمل دهک‌های درآمدی به کنار گذاشته شد و دهک‌های جمعیتی مبنای عمل به این قانون شدند به این معنا که فارغ از درآمد افراد، گروه‌های شغلی و صنفی و … مشمولان طرح واگذاری سهام عدالت قرار گرفتند.
بر اساس این طرح مشمولان ابتدا ۵۰۰ هزار تومان و بعد تا یک میلیون تومان سهام عدالت در اختیارشان قرار گرفت، هزینه خرید این سهام از محل سود سهام کسر شد تا افراد مشمول طرح که در ۱۸ مرحله شناسایی شده بودند و تعداد آنها به روایتی تا ۴۶ میلیون نفر می‌رسید، صاحب سهامی شوند که نمی‌دانستند دقیقا سهام چه شرکتی است و البته اجازه خرید و فروش آن را هم نداشتند.
چه انتقادهایی به این طرح وارد بود؟
از همان ابتدا این طرح با انتقادهای زیادی روبرو شد، اول آنکه منتقدان طرح چنین واگذاری‌هایی را بی‌ارتباط با خصوصی سازی می‌دانستند، چراکه تغییری در مدیریت دولتی این بنگاه‌ها ایجاد نمی‌کرد و تنها مالکیت بنگاه‌ها را به شیوه نامعلومی عمومی کرده بود.
دوم آنکه طرح چه در اجرا چه در ارزش‌گذاری سهام و چه در تعیین سود ابهامات محاسباتی داشت و از شفافیت لازم برخوردار نبود.
از طرفی نحوه عملکرد شرکت‌های سرمایه گذاری استانی سهام عدالت یا همان تعاونی‌های استانی سهام عدالت که در هر استان تشکیل شده بود و این سهام را مدیریت می‌کردند، عملکردی نامعلوم بود.
دیگر انتقاد وارد بر این طرح، کم و زیاد شدن افراد مشمول واگذاری سهام عدالت بود، چه مشمولانی که متوفی شده و می‌شدند چه نوزادانی که به دنیا می‌آمدند و تکلیف آنها با طرح معلوم نبود و چه افرادی که با تغییر وضعیت شغلی و درآمدیشان مشمول طرح می‌شدند و برنامه‌ای برای آنها پیش بینی نشده بود.
دارندگان سهام عدالت در این سال‌ها سودی هم برای این سهام دریافت کرده‌اند؟
در سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ در مجموع به سه گروه از مشمولان سود پرداخت شد. اما از سال ۱۳۸۷ پرداخت‌ها متوقف شد چون براساس قانون اولا باید سود بعد از پایان پرداخت اقساط آغاز می‌شد و دوم اینکه سود سهام عدالت باید از محل سود شرکت‌ها پرداخت می‌شد، نه از بودجه عمومی دولت.
در آستانه انتخابات ریاست جمهوری ١٣٨٨ دولت محمود احمدی‌نژاد به حدود ٩ میلیون نفر سود سهام عدالت پرداخت کرد، که بعدها بعضی از نمایندگان مجلس این اقدام را “تخلف انتخاباتی” و “خرید رای مردم” خواندند.
حسن روحانی نیز روز چهارشنبه دهم اردیبهشت‌ماه اعلام کرد که تاکنون در سه نوبت به دارندگان سهام عدالت به ازای یک میلیون تومان سود پرداخت شده است.
او رقم سود پرداخت شده را ۱۵۰ هزار تومان، ۱۷۵ هزار تومان و ۲۰۵ هزار تومان اعلام کرد.
اما هر چه بود و هر طور که گذشت، برنامه سهام عدالت حال با موافقت رهبر جمهوری اسلامی ایران مبنی بر آزاد شدن خرید و فروش این سهام، وارد فاز جدیدی شده است.
در این مرحله چه اتفاقی برای دارندگان سهام عدالت روی خواهد افتاد؟
بنا بر اعلام مسوولین دولتی، دارندگان سهام عدالت با مراجعه به سایت سازمان خصوصی سازی و سازمان بورس در صورت تمایل می‌توانند به طور مستقیم مالکیت و مدیریت سهام عدالت خود را در اختیار بگیرند.
پس از انتخاب سهام از میان ۴۹ شرکت سرمایه پذیر دولتی، دارندگان آن سهام می‌توانند سهام خود را در بورس بفروشند یا نزد خود نگاه دارند.
افرادی که تمایلی به در دست گرفتن مدیریت مستقیم سهام خود ندارند، به اندازه سهام عدالت خود سهامی از شرکت‌های سرمایه گذاری استانی سهام عدالت را در اختیار خواهند داشت که قرار شده است تا شورای عالی بورس به سرعت زمینه ورود این شرکت‌ها به بازار سرمایه را فراهم سازد.
چه تعداد دارنده سهام عدالت شناسایی شده است؟
تعداد دقیق دارندگان سهام عدالت، یکی از مشکلات و ابهامات اساسی این طرح است.
در مردادماه ۱۳۹۸، تعداد مشمولان در سامانه سهام عدالت، بیش از ۴۹ میلیون نفر اعلام شد، اما سازمان خصوصی سازی در سال ۱۳۹۳ از مکاتبه با ۵۲ میلیون نفر مشمول خبر داده بود و در نهایت، تعداد ثبت‌نام‌شدگان نهایی در تعاونی‌های سهام عدالت، حدود ۴۶ میلیون نفر به ثبت رسیده است.
آزادسازی اجازه خرید و فروش سهام عدالت چه تبعاتی برای دارندگان و شرکت‌های دولتی دارد؟
می‌توان تصور کرد که گروهی از دارندگان سهام عدالت برای رفع نیازهای روزمره خود با آزاد شدن سهام در اختیارشان، آن را نقد کرده و سودی کسب کنند.
دولت با فروش و دادو‌ستد این سهام به مقادیری منابع ریالی دسترسی خواهد یافت که در این شرایط برای او غنیمت است.
اما حتی اگر تمام دارندگان سهام عدالت، مدیریت سهام خود را در اختیار بگیرند باز تغییری در مدیریت این بنگاه‌ها رقم نخواهد خورد و مهم‌ترین هدف خصوصی سازی به معنای تغییر مدیریت و ساختار تصمیم گیری و نحوه اداره بنگاه‌های دولتی اتفاق نخواهد افتاد.
ضمن آنکه انتقاد به نحوه عملکرد شرکت‌های سرمایه گذاری استانی سهام عدالت یا همان تعاونی‌های استانی سهام عدالت برقرار خواهد بود و عملکرد غیرشفاف و مبهم آنها ادامه خواهد یافت.
آیت الله خامنه ای یک بار در نامه ای که در زمان آغاز اجرای طرح به محمود احمدی‌نژاد نوشته بود، تاکید کرده بود که اجرای طرح موجب «افزایش یا تداوم تصدی‌گری دولت» نشود و این بار هم در ابلاغیه خطاب به دولت حسن روحانی، بر ایفای «نقش مدیریتی» دارندگان سهام عدالت در شرکت‌های سرمایه‌پذیر متناسب با میزان مالکیت سهام، اصرار کرده است.
با این حال مشخص نیست این هدف از خصوصی سازی تا چه اندازه و چگونه محقق خواهدشد.
bbc
