هترا، تنها شهر به جا مانده از دوره اشكانی

شهر باستانی هترا در شمال عراق مربوط به دوره اشکانی

تغییر مكرر مرزهای جغرافیایی از مشخصه های بارز تاریخ طولانی ایران است. در طول تاریخ این سرزمین كهن، مرز های سیاسی و فرهنگی بارها تغییر شكل داده اند، به دفعات پیشروی كرده و یا پس نشسته اند و در هر عقب نشینی بخشی از آثار و میراث ایران را در سرزمین های دور به یادگار گذاشته اند. هترا نیز از جمله همین میراث ایرانی است كه اكنون كیلومترها دورتر از مرزهای سیاسی امروز ایران، داخل خاك عراق واقع شده است.

شهر هترا كه در معماری و فرهنگ آن آمیزه ای از سه تمدن ایرانی، یونانی و رومی به چشم می خورد، مهم ترین محوطه باستانی به جا مانده از دوران اشكانیان است. اهمیت هترا وقتی آشكارتر می شود كه بدانیم هیچ بنا یا محوطه ای با این درجه از اهمیت از دوران اشكانیان در داخل مرزهای ایران باقی نمانده است.

این شهر باستانی در مركز استپ های خشك شمال الجزیره، واقع در منطقه بین رودهای دجله و فرات، واقع شده است. با توجه به معیارهای امروز، هترا در ۲۹۰ كیلومتری شمال غرب بغداد و ۱۰۵ كیلومتری جنوب غرب موصل قرار گرفته است، اما در دوران باستان این شهر در فاصله ۵۰ كیلومتری شمال غرب پایتخت آشور باستان واقع شده بود.

هترا از اوایل قرن اول میلادی قلمرو حكمرانی یك سلسله محلی بوده است. موقعیت جغرافیایی این محل كه در مرز بین امپراتوری اشكانی و روم و در مسیر مهم كاروان هایی كه از سمت شرق به سوی سوریه، پترا ( در رادن)، بعلبك (در لبنان) و آسیای صغیر می رفتند و همچنین اتصال این شهر به شبكه راه های روم، سلسله حاكم بر این شهر و البته خود این شهر را قدرتمند ساخته و موجب شده بود كه روز به روز بر قدرت این شهر و حاكمانش افزوده شود.

در نتیجه این تحولات هترا كه در ابتدا یكی از هجده ایالت امپراتوری اشكانی بود تبدیل به قلمرو كوچك و نسبتاً مستقلی می شود كه از شهر هترا و محیط پیرامونش تشكیل شده بوده است. در دوران اشكانیان كه ایران به صورت ملوك الطوایفی اداره می شد، حكمرانان این شهر شاه خوانده می شدند و در سلسله مراتب پایین تر از شاه اشكانی كه شاه شاهان خوانده می شد، جای می گرفتند.

شواهد باستان شناسی و ترجمه متن كتیبه های موجود در این شهر نشان می دهند كه هترا در قرن دوم میلادی رونق گرفته و در همان دوران به میزان چشمگیری بر وسعت اش افزوده شده است. بر اساس همین شواهد، دوران رونق هترا بسیار كوتاه بوده و تنها اندكی بعد با سقوط این شهر و تصرف آن به دست ساسانیان، هترا برای همیشه خالی از سكنه مانده است.

وجود این شهر در گزارش های باستانی مانند گزارش آمیانوس مارسلینوس، تاریخ نگار رومی ذكر شده است. این مورخ كه در سال ۳۶۳ میلادی از بقایای این شهر دیدن كرده است می نویسد «هترا از مدت ها پیش ویران و متروك مانده است. این شهر دارای دیواری گرد و مدور و ضخیم است و بواسطه برج و باروهایی كه در فواصل معینی بنا شده اند استحكام می یافته است و با خندقی عمیق و پهن كه شهر را در احاطه دارد محافظت می شده است. محیط شهر متجاوز از سه میل است و در وسط آن آثار كاخ سلطنتی دیده می شود». یاقوت حموی، جغرافی دان مسلمان نیز كه بین سال های ۵۷۵ تا ۶۲۶ هجری قمری می زیسته بقایای این شهر را دیده و گزارش های جالب توجهی درباره آن نوشته است.

خرابه ها و بقایای شهر مذكور توسط جهانگردان اروپایی قرن نوزدهم و مشخصاً ابتدا توسط جی راس در سال ۱۸۳۶ و یا ۱۸۳۷ كشف شد.

اولین بررسی های دقیق و علمی و ثبت اطلاعات مربوط به این محوطه باستانی توسط والتر آندریا، بین سال های ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۱ انجام شد. او از اعضای تیم باستان شناسان آلمانی بود كه در بقایای آشور كه در همان حوالی قرار داشت، مشغول حفاری بودند.

نخستین و تنها حفاری های سازمان دهی شده در این محوطه از سال ۱۹۵۵ به بعد توسط مقامات دولتی عراق صورت گرفتند كه آن هم بیشتر روی قسمت معبد بزرگ هترا متمركز بود. در حفاری های بعدی این محوطه كه بین سال های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ انجام شد باستان شناسان موفق شدند قسمت های زیادی از این شهر باستانی را از زیر خاك بیرون بیاورند كه برای مثال می توان به دوازده معبد جدید، مكان های زیارتی كوچك تر، دروازه شمالی شهر و چندین مقبره اشاره كرد.

نام این شهر آن طور كه در متون كتیبه های هترایی آمده است در زبان آرامی به صورت «هُتَر» یا «هُآتَرا» است كه به نظر می رسد بیشتر به معنای محیط بسته، حصار و یا پرچین باشد و نشانگر این مطلب است كه این شهر در واقع محلی محصور و حفاظت شده بوده است.

علی رغم این كه برخی از محققان معتقدند سكونت و تمدن در این ناحیه از دوران آشوری ها و یا نهایتاً از دوران هخامنشیان آغاز شده است، اما تا كنون هیچ مدركی دال بر وجود شهر هترا پیش از دوران اشكانی به دست نیامده است و چنین ادعاهایی همگی مبتنی بر فرضیات هستند.

نام این شهر برای اولین بار در سال ۱۱۷ میلادی در گزارش تراجان، پادشاه روم كه به بین النهرین لشگر كشی كرده بود، ثبت شده است.

تراجان كه به قصد گسترش مرزهای امپراتوری روم به لشگركشی پرداخته بود، تا كرانه های رود دجله پیش رفت و از كناره آن به سمت جنوب حركت كرد و تمامی سرزمین های این ناحیه تا خلیج فارس را به تصرف خود در آورد و حتی تا نزدیكی تیسفون، پایتخت اشكانیان نیز پیشروی كرد. او هنگام بازگشت به هترا (هتروس) یورش برد اما حمله او بی حاصل بود و پس از مدتی محاصره هترا به دلیل كمبود آب، هیزم و علوفه شكسته شد. این همان سرنوشتی بود كه انتظار امپراتور سپتیمیوس می كشید. او نیز هشتاد سال بعد از تراجان، به بهانه حمایت بارسمیاس شاه هترا از پسنیوس، رقیب او، در سال های ۱۹۳ و ۱۹۷ دوبار این شهر را محاصره كرد، ولی كاری از پیش نبرد.

پس از این دوران و درست تا پایان قرن دوم هترا به اوج رونق و قدرت خود رسید و تبدیل به یكی از زیباترین شهرهای مشرق زمین شد. اما دوران رونق هترا چندان به طول نیانجامید و با انقراض خاندان آرساسی ها، خاندان حاكم بر هترا، به دست ساسانیان همه چیز در هترا تغییر كرد.

گزارش برخی از تاریخ نگاران رومی نشان می دهد كه در سال های اولیه حكومت ساسانیان، هترا در مقابله ایران و روم با رومیان متحد شد و ارتشیان امپراتور گردیانوس سوم حدود سال ۲۳۰ میلادی در این شهر مستقر شدند. همین مسئله پادشاهان ساسانی را به تسخیر هترا تحریك كرد.

اردشیر اول، شاهنشاه ساسانی نیز در اولین تلاش خود در حصر این شهر در حدود سال ۲۲۰ میلادی شكست خورد و به سرنوشت سایر محاصره كنندگان این شهر دچار شد. اما سرانجام در سال ۲۴۰ و یا ۲۴۱ میلادی این شهر به دست جانشین اردشیر، شاپور اول تسخیر شد. شاپور در اولین سال تاج گذاری اش به این پیروزی نایل آمد.

سقوط هترا كه نهایتاً منجر به متروك ماندن ابدی این شهر شد، بعدها آمیخته به افسانه و داستان و در حالی كه هنوز رگه هایی از حقیقت را در خود داشت به كرات در داستان های عربی و فارسی نقل شد كه از آن جمله می توان به كتاب های تاریخ طبری و تاریخ مسعودی اشاره كرد. در این میان داستان «نازمیرا» شاهزاده خانم هترایی كه به خاطر عشق اش، به شهر هترا خیانت كرد به ادبیات غرب نیز راه پیدا كرد و دست مایهٔ خوبی برای هانس كریستین اندرسن، نویسنده مشهور دانماركی در داستان «شاهزاده خانم و نخود» فراهم آورد.