تصمیم دولت رجب طیب اردوغان برای خرید سامانه پدافند هوایی اس ۴۰۰ از روسیه و استقرار آن در ترکیه تنش‌ها میان آنکارا و واشنگتن را به نقطه بحرانی رسانده است.
این روزها شمارش معکوس برای استقرار این سامانه پدافندی در ترکیه آغاز شده است و بر اساس اعلام رسمی اردوغان، نخستین محموله از سیستم پیشرفته اس ۴۰۰ تا چندی دیگر وارد این کشور خواهد شد. این در حالیست که پنتاگون تا ۳۱ ژوئیه (۹ مرداد) به دولت ترکیه مهلت داده است تا قرارداد خرید سامانه اس ۴۰۰ را ملغی کند در غیر اینصورت آمریکا هم پیمان خود در ائتلاف ناتو را با مجموعه ای از تحریم‌ها مواجه خواهد کرد.
پافشاری اردوغان برای خرید و استقرار سامانه پدافند هوایی اس ۴۰۰ روسیه و احتمال وضع تحریمهای مندرج در قانون کاتسا (مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم) علیه ترکیه نه تنها می‌تواند به تعمیق هرچه بیشتر حس بی‌اعتمادی و تشدید تنش‌ها میان واشینگتن و آنکارا بیانجامد بلکه قادر است نقش تاریخی ترکیه در ائتلاف ناتو را نیز دستخوش تغییر کند.
اردوغان اگرچه بر این باور است که مخالفت کنگره آمریکا با فروش موشک‌های پاتریوت در دوران اوباما عامل اصلی گرایش او به سمت تامین بخشی از نیازهای دفاعی کشورش از روسیه است، اما تصمیم رییس جمهور ترکیه به هر دلیلی که اتخاذ شده باشد گره در روابط پر تنش واشینگتن را کورتر خواهد کرد و تبعات سیاسی و ژئو استراتژیک مهمی در روابط ترکیه با آمریکا و ناتو به همراه خواهد داشت.
نظر به آنچه گفته شد این تبعات احتمالی کدامند؟ چرا دولت اردوغان به رغم آگاهی از خطر تحریم در شرایط متزلزل اقتصادی حاکم بر ترکیه بر خرید و استقرار سامانه اس ۴۰۰ همچنان اصرار می‌ورزد؟ مشکل واشینگتن با تصمیم اردوغان چیست و با توجه به تلاش‌های فشرده دیپلماتیک ترکیه برای حل معمای اس ۴۰۰- اف۳۵، چه سناریو های احتمالی را درباره این معما و نیز دورنمای روابط این دو متحد ناسازگار در ائتلاف ناتو می‌توان ترسیم کرد؟
دلایل و ریشه پافشاری ترکیه برای خرید اس ۴۰۰
ترکیه و آمریکا، این دو عضو مؤسس ناتو، این روزها با کلاف سردرگمی از منازعات و اختلافات استراتژیک روبرو شده‌اند. نارضایتی ترکیه از حمایت‌های لجستیکی و نظامی آمریکا از نیروهای کُرد یگان‌های مدافع خلق (ی.پ.گ) در سوریه، اختلافات آنکارا و واشینگتن بر سر نحوه کنترل منطقه حائل در شمال سوریه، کمک دولت اردوغان به ایران برای دور زدن تحریم‌ها در دوران ریاست جمهوری اوباما، احتمال تحریم بانک ترکیه در ارتباط با پرونده رضا ضراب، منازعات بر سر درخواست ترکیه از امریکا برای استرداد فتح الله گولن، مناقشات بر سر منابع هیدروکربن در مدیترانه شرقی و نیز بازداشت برخی کارمندان کنسول امریکا در استانبول تنها مواردی از لیست بلند بالای اختلافات مهم میان این دو هم پیمان ناتو به شمار می‌روند.
تصمیم دولت اردوغان برای خرید و استقرار سامانه دفاع موشکی اس ۴۰۰ روسیه بی‌گمان یکی از پر مخاطره‌ترین تصمیم‌هایی است که رییس جمهور ترکیه در طول دوران زمامداری‌اش (در عرضه سیاست خارجی) اتخاذ کرده است. این موضوع به لیست اختلاف‌های آمریکا و ترکیه افزوده اما عوامل و ملاحظات سیاسی- امنیتی و نظامی متعددی باعث شده است تا اردوغان چنین تصمیمی اتخاذ کند.
دولت اردوغان دو سال پس از آغاز جنگ سوریه برنامه توسعه و تقویت قوای پدافند موشکی ترکیه را بطور جدی در پیش گرفت. در ژوئن سال ۲۰۱۲ زمانی که پدافند هوایی ارتش سوریه جنگنده فانتوم نیروی هوایی ترکیه را ساقط کرد، آنکارا بیش از پیش به لزوم افزایش قوای نظامی ارتش در زمینه تولید سامانه‌های پدافندی (با قابلیت پرتاب موشک‌های دور برد) به منظور تقویت دفاع از مرزها و تاسیسات مهم استراتژیک کشور پی برد.
تنها چند هفته از آغاز مداخله نظامی روسیه در سوریه نگذشته بود که دولت اردوغان به طور رسمی خواستار آن شد که آمریکا سامانه پاتریوت خود را در خاک ترکیه باقی نگه دارد. اما در همان سال بجز اسپانیا و ایتالیا که سامانه پاتریوت و “سامپ- تی” (SAMP-T) خود را در ترکیه نگه داشتند، ایالات متحده، هلند و آلمان سیستمهای موشک انداز پاتریوت را از این کشور خارج کردند.
ترکیه که پیشتر تحت فشار ایالات متحده قید خرید سامانه چینی HQ-۹ را زده بود به چند دلیل عمده به خرید سامانه اس ۴۰۰ روسیه روی آورد.
۱) فرصت طلبی روسیه در ارائه پیشنهادی بهتر از آمریکا برای دستیابی ترکیه به یک سیستم پدافند هوایی پیشرفته و مقرون به صرفه ۲) نیاز مبرم ترکیه به مقابله با چالش‌های امنیتی و ژئوپلیتیک در سایه مداخلات نظامی این کشور در شمال سوریه ۳) بروز واگرایی استراتژیک میان آنکارا و واشینگتن ناشی از تشدید اختلافات بر سر حمایت تسلیحاتی دولت آمریکا از کردهای سوریه ۴) تلاش ترکیه برای رقابت با رقبای منطقه‌ای‌اش نظیر روسیه، اسرائیل، عربستان و یونان برای ارتقاء توان دفاع موشکی و پدافند هوایی.
مقامات دولت ترکیه معتقدند دست کم چهار معیار اصلی را برای خرید یک سامانه پدافند هوایی لحاظ کرده‌اند: ۱) امکان انتقال فن‌آوری ساخت و تولید سامانه ۲) امکان تولید مشترک با کشور سازنده ۳) زمان تحویل سامانه ۴) مقرون به صرفه بودن به لحاظ قیمت و هزینه‌های تعمیر و نگهداری. بر این اساس دولت اردوغان مدعی است که پیشنهاد روسیه به ترکیه برای فروش سامانه اس ۴۰۰ کلیه معیارهای فوق‌الذکر را بر آورده ساخته است.
مشکل آمریکا با تصمیم اردوغان
فارغ از ابهامات جدی موجود در رابطه با اراده و آمادگی واقعی مسکو برای انتقال تکنولوژی ساخت سامانه اس ۴۰۰ به کشوری که همچنان یکی از اعضای ناتو است، ذکر این نکته ضروریست که سامانه دفاع موشکی اس ۴۰۰ یک سامانه پدافند متحرک زمین به هوای فوق پیشرفته با قابلیت حمل و پرتاب چهار نوع موشک مختلف است به گونه‌ای که موشک‌های دور برد این سیستم تا ۴۰۰ کیلومتر برد دارند و موشک‌های میان برد آن قادراند کلیه اهداف در ارتفاع بسیار پایین را شکار و ساقط کنند.
این در حالی است که سامانه پاتریوت ساخت کمپانی ریتون آمریکا اساسا یک سیستم دفاع موشکی میان برد تلقی می‌شود و تنها از یک نوع موشک با برد حدود ۱۰۰ کیلومتر برای رهگیری و انهدام اهداف مختلف برخوردار است. از این رو سامانه اس ۴۰۰ را می‌توان جزو پیشرفته‌ترین سامانه‌های پدافند هوایی در جهان و البته گزینه‌ای قابل اتکا برای ترکیه در برابر سیستم پاتریوت دانست.
مشکل اما از نگاه واشینگتن اینجاست که اس ۴۰۰ با برخورداری از رادارهای شناسایی بسیار قوی و دقیق به احتمال زیاد قادر است هواپیماهای پنهانکار فوق مدرن مانند اف ۲۲ رپتور و اف ۳۵ را شناسایی و حتی ساقط کند.
مشکل زمانی حادتر می‌شود که بدانیم ترکیه یکی از ۹ کشوری است که در پروژه ساخت و تولید مشترک جنگنده‌های اف ۳۵ مشارکت فعال دارد و آنکارا سفارش ساخت و خرید ۱۰۰ فروند از این جنگنده را به آمریکا داده است. بر این اساس استدلال پنتاگون این است که چنانچه سامانه اس ۴۰۰ در ترکیه مستقر و فعال شود، این امکان وجود دارد که داده‌های الکترونیکی و اطلاعات محرمانه از فن‌آوری بکار رفته در جنگنده‌های اف ۳۵ و نحوه عملیات‌شان توسط رادارهای این سامانه روسی ثبت و ضبط شده و در اختیار مسکو قرار بگیرد.
بنابراین واشنگتن به آنکارا می‌گوید بین اس ۴۰۰ و اف ۳۵ باید یکی را انتخاب کند در غیر اینصورت بر مبنای قانون کاتسا مصوبه سال ۲۰۱۷ که معامله نظامی هر یک از متحدان آمریکا با روسیه، کره شمالی و ایران را ممنوع اعلام کرده است، ترکیه نیز بخاطر قرارداد اس ۴۰۰ مورد تحریم قرار خواهدگرفت.
ناگفته نماند که کنگره مدت‌ها است تحویل جنگنده‌های اف ۳۵ به ترکیه را به حالت تعلیق در آورده است.
نامه شاناهان و فصل تازه تنش در روابط واشینگتن-آنکارا
چندی پیش پاتریک شاناهان سرپرست سابق پنتاگون در نامه‌ای به حولوسی آکار وزیر دفاع ترکیه ضمن ارائه ضرب الاجلی به آنکارا (۳۱ ژوئیه) خواستار لغو قرارداد اس ۴۰۰ شد و نیز هشدار داد در صورت استقرار این سامانه در ترکیه این کشور از پروژه مشترک اف ۳۵ کنار گذاشته خواهد شد، پروژه‌ای که دست کم ۱۰ کمپانی ترکیه‌ای در آن حضور دارند و برای صنایع دفاع و هوا- فضا ترکیه تا سقف ۱۲ میلیارد دلار سود دارد.
بسیاری از تحلیلگران تُرک، نامه شانان را با نامه تهدیدآمیز لیندون جانسون رییس جمهور آمریکا به عصمت اینونو نخست وزیر وقت ترکیه در سال ۱۹۶۴ مقایسه می‌کنند، نامه‌ای که در آن جانسون در کمال شگفتی به متحد استراتژیک خود در دوران جنگ سرد گفت که از ترکیه در مداخله نظامی‌اش در قبرس هیچ گونه حمایتی نخواهد کرد.
این بار نیز بنظر می‌رسد روابط ترکیه با آمریکا و ناتو با بحران تازه دیگری روبرو شده است. اردوغان اما سرسختانه بر تصمیم دولتش برای خرید سامانه اس ۴۰۰ استوار باقی مانده است و به رغم تهدیدهای واشینگتن مصمم است در مجموع ۴ گردان اس ۴۰۰ به مبلغ ۲.۵ میلیارد دلار در ترکیه مستقر سازد. اردوغان اما در دیدار اخیرش با ترامپ در حاشیه اجلاس G۲۰ در اوساکای ژاپن تلاش کرد از “روابط شخصی خوب” اش با رییس جمهور آمریکا استفاده کند تا چنانچه کنگره تصمیم به اعمال تحریم کاتسا بگیرد، ترامپ این تصمیم را وتو کند.
نکته قابل توجه اما این است که ترامپ در دیدارش با اردوغان در ژاپن به روشنی نگفت که ترکیه بخاطر خرید سامانه اس ۴۰۰ تحریم نخواهد شد. او در پاسخ به پرسش خبرنگاران تصمیم دولت ترکیه را یک “مشکل” خواند اما ابراز امیدواری کرد که طرفین “راه‌های مختلفی” را برای حل این مشکل به کار خواهند گرفت.
به هر جهت، آنچه واضح بنظر می‌رسد این است که ترکیه به رغم فشارهای واشینگتن سامانه پدافند روسیه را بزودی مستقر خواهد کرد.
سناریوهای احتمالی و دورنمای روابط ترکیه-آمریکا
پیش از هر چیز باید اشاره کرد که مولود چاووش اوغلو وزیر خارجه ترکیه چندی پیش گفته بود سامانه اس۴۰۰ در “شرایط اضطراری” به وضعیت فعال در خواهد آمد و بکار گرفته خواهد شد اما ابراهیم کالین سخنگوی دفتر ریاست جمهوری روز جمعه گذشته به طور تلویحی و غیر مستقیم اظهارات چاووش اوغلو را نقض و تصریح کرد این سامانه به محض ورود به ترکیه “به صورت فعال” مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
با این حال برخی گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن است که دولت اردوغان از بیم تحریمهای کنگره ممکن است سامانه اس ۴۰۰ را مستقر اما فعلا فعال نکند تا اینکه ترکیه و آمریکا سرانجام به راه حلی مشترک برای رفع نگرانی واشینگتن و دفع خطر تحریم آنکارا دست یابند. صرف نظر از این گمانه‌زنی‌ها این واقعیت را باید در نظر داشت که در هر حالتی حتی در صورت وتوی تصمیم کنگره توسط ترامپ، مشارکت ترکیه در پروژه اف ۳۵ و نیز تحویل این جنگنده‌ها به آنکارا به احتمال زیاد مورد مخاطره قرار خواهد گرفت.
مشخص نیست آیا منظور ترامپ از “بررسی راه حل های مختلف” برای رفع مشکل پیش آمده همان در نظر گرفتن پیشنهاد قبلی ترکیه برای ایجاد کارگروه مشترک جهت حل مشکل عدم همخوانی اس ۴۰۰ با سیستمهای ناتو است یا خیر. همچنین مشخص نیست به دنبال اسقرار این سامانه تکلیف خلبان‌ها و تیم پروازی تحت آموزش در ایالات متحده چه خواهد شد.
البته این نخستین بار نیست که ایالات متحده، دولت ترکیه را تهدید به اعمال تحریم می‌کند و یا با اقدامات تنبیهی مواجه می‌سازد. واشینگتن حدود یکسال پس از تهاجم نظامی ترکیه به قبرس در سال ۹۷۴ ، تحریمهای تسلیحاتی‌ای را به مدت سه سال علیه آنکارا وضع کرد. یک سال پیش نیز دولت ترامپ در پی خودداری ترکیه از آزاد کردن کشیش آمریکایی دربند در شهر ازمیر، وزرای کشور و دادگستری دولت اردوغان را برای مدت زمانی کوتاه با تحریم روبرو کرد.
بی‌گمان اما این برای نخستین بار است که ترکیه از سیستم پدافند موشکی‌ای استفاده خواهد کرد که دست کم روی کاغذ می‌تواند بر ضد منافع ایالات متحده در منطقه مورد استفاده قرار بگیرد. ترکیه بعنوان کشوری که از سال ۱۹۵۲ عضو ناتو بوده و در سال گذشته میلادی حدود ۹۰ میلیون یورو به بودجه این سازمان کمک کرده، در چارچوب ماموریت‌ها و عملیات‌های پشتیبانی ناتو (در افغانستان، کوزوو و عراق) و برخی مانورهای نظامی این نهاد حضور فعال داشته است.
با استقرار سامانه اس ۴۰۰ در ترکیه نمی‌توان انتظار داشت که ایالات متحده و دیگر اعضای ناتو پروسه اخراج این کشور از این سازمان را در پیش بگیرند. اگرچه تصمیم اردوغان واگرایی استراتژیک ترکیه و آمریکا را عمیق‌تر خواهد داد اما نگاه واقع گرایانه به روابط بین الملل حکم می کند که واشینگتن و دیگر متحدانش در ناتو برای بالانس روسیه در منطقه همچنان می‌توانند از ترکیه در راستای تامین منافع ژئوپلیتیک خود بهره مند شوند مشروط بر اینکه در دراز مدت از شکاف سیاسی- استراتژیک بوجود آمده میان طرفین کاسته شود.
برای مقامات ترکیه که سربازان کشورشان دوشادوش نظامیان آمریکایی در خلال جنگ شبه جزیره کره (۱۹۵۳-۱۹۵۰) جنگیده و جان دادند و در چارچوب ائتلافشان در ناتو – به رغم فراز و نشیب‌های فراوان از دوران جنگ سرد گرفته تا سال‌های آغازین جنگ سوریه- سیاست خارجی خود را همسو با منافع دو جانبه و درک متقابل از نگرانی‌های امنیتی یکدیگر در پیش گرفته بودند، مساله اس ۴۰۰ به معنای تازه‌ترین تلاش آنکارا برای ایفای نقش مستقل در نظام بین‌الملل چند قطبی است.
این تصمیم فعلا نه به معنای پشت کردن دائمی ترکیه به ناتو و آمریکاست و نه به معنای وابستگی مطلق به روسیه، چرا که بی‌خطرترین و کم هزینه‌ترین راهبرد برای سیاست خارجی ترکیه (با توجه به وضعیت بی‌ثبات اقتصادی در این کشور) آن است که به بازی بالانس قدرت میان مسکو و واشینگتن همچنان ادامه دهد.
علاوه بر موارد فوق الذکر، تصمیم ترکیه را شاید بتوان واکنشی به تغییر و تحولات جاری در نظام بین الملل در سایه بازگشت خیره کننده روسیه به خاورمیانه، افول نسبی اعتماد بازیگران منطقه‌ای به آمریکا در تامین منافع‌شان و نیز لزوم یافتن جایگزین‌های دیگر برای این نیازها و منافع استراتژیک دانست.
معمای اس ۴۰۰ اما سوال بزرگی را در ذهن تداعی می‌سازد: ترکیه تا کی می‌تواند به این بازی بالانس قدرت بین روسیه و آمریکا ادامه دهد آن هم در شرایطی که ملی‌گرایی اسلامی و احساسات ضد آمریکایی در کشور دائما در حال افزایش است.
دو دیدگاه
علی شوکت اووالی استاد روابط بین‌الملل دانشگاه دوکوز ایلول ترکیه معتقد است به رغم وجود طوماری از اختلافات میان ترکیه و آمریکا از جمله منازعه بر سر خرید اس ۴۰۰، همگرایی روسیه و ترکیه که در پی بروز جنگ سوریه گسترش یافت به هیچ وجه نمی‌تواند در دراز مدت جایگزین ایده قدیمی و ریشه‌دار “شراکت ترکیه و غرب” شود.
استدلال اووالی این است که “ترکیه و روسیه به لحاظ تاریخی و ریشه‌ای نسبت به خطراتی که این دو کشور را تهدید کرده دارای درک متقابل نبوده اند، همواره رقبای جدی در منطقه قفقاز، بالکان، دریای سیاه، خاورمیانه و آسیای مرکزی بوده‌اند و ایدئولوژی کاملا متفاوتی را در قیاس با یکدیگر دنبال کرده‌اند.
این‌ها از جمله موانع احتمالی بر سر جایگزین شدن روسیه به عنوان هم پیمان دائمی ترکیه (به جای آمریکا) محسوب می‌شوند. از این رو، روابط ترکیه و آمریکا پس از یک بحران کوتاه مدت احتمالا در دراز مدت مجددا ترمیم خواهد شد همچنان که دو کشور در دهه ۸۰ میلادی پس از واقعه “نامه جانسون” شاهد همگرایی مجدد بودند.”
سیبل ادموندز، تحلیلگر ترکیه ای- آمریکایی و بنیانگذار وبسایت Newsbud بر این باور است که ترکیه اگرچه سامانه اس ۴۰۰ را مستقر خواهد کرد اما باید منتظر ماند دید آیا آنطور که سخنگوی دفتر ریاست جمهوری این کشور اعلام کرده این سیستم فورا به حالت فعال در خواهد آمد یا خیر. ادموندز در عین حال معتقد است “همه چیز به اقدام کنگره برای اعمال تحریمهای کاتسا و تصمیم ترامپ در مواجهه با آن بستگی دارد. در هر حالت ترکیه تابستان داغی را در عرصه سیاست خارجی پیش رو خواهد داشت.”
به هر تقدیر، باید منتظر ماند و دید قمار اردوغان برای خرید اس ۴۰۰ و حساب ویژه ای که بر روابطش با ترامپ باز کرده است در نهایت چه نتیجه‌ای در بر خواهد داشت. اردوغان شاید با چالشی مشابه آنچه عصمت اینونو در مواجهه با نامه جانسون مواجه شد، روبرو شده است. اینونو در جواب رییس جمهور وقت آمریکا که از نگاه آنکارا به منافع ترکیه پشت کرده بود نوشت: جهان نوینی تاسیس می‌شود و ترکیه در این جهان جایگاه به حق خود را می گیرد.
آیا “ترکیه نوین” تحت رهبری اردوغان خواهد توانست جایگاه خود را در نظام پر آشوب بین‌الملل و در سایه تنش در روابطش با آمریکا بدست آورد؟ معمای اس ۴۰۰ سنگ محک خوبی برای روابط ترکیه و آمریکا است.
bbc
