“برجام ٢” اصطلاحی است که این روزها در فضای سیاسی ایران داغ شده و از آیت‌الله علی خامنه‌ای گرفته تا نمایندگان محافظه‌کار مجلس و امام جمعه تهران، به کسانی که ایده آن را طرح کرده‌اند می‌تازند.
حسن روحانی کمتر از دو ماه پیش گفت وقت آن رسیده که “برجام ۲ و یا همان برنامه جامع اقدام مشترک ملی” اجرا شود.
آقای روحانی در پیام نوروزی خود منظورش از این اصطلاح را کمی روشنتر کرد و گفت مردم اجرای برجام ٢ را در انتخابات ٧ اسفند آغاز کرده‌اند. او گفت برجام ٢ “با وحدت، آشتی و با همدلی شروع خواهد شد. برجامی که قبل از اقتصاد از اخلاق آغاز می‌شود… در جامعه انقلابی ما نباید اثری از دروغ، اتهام، بدگمانی، بدزبانی و تندخویی باقی بماند.”
اینکه رئیس جمهور ایران چه کسانی را به آشتی دعوت می‌کند مبهم است و روشن نیست که چرا او این “آشتی ملی” را با مذاکرات ایران و قدرت‌های جهانی برای محدودیت برنامه هسته‌ای ایران و رفع برخی تحریم‌ها مقایسه کرده است. آیا منظور او آشتی میان جناح‌های مختلف حکومتی است یا آشتی میان حکومت و مردم؟
همدلی دولت و ملت؟
رهبر جمهوری اسلامی هم مثل رئیس جمهور بر اهمیت “همدلی” تاکید داشته، تا جایی که به پیشنهاد او نهادهای رسمی ایران سال ١٣٩۴ را به نام “سال همدلی و همزبانی دولت و ملت” خواندند. آیت‌الله علی خامنه‌ای بارها هشدار داده که دشمنان جمهوری اسلامی به دنبال ایجاد “شکاف” بین دولت و ملت ایران هستند.
او پیش از انتخابات ۱۳۹۴، مانند انتخابات ۱۳۹۲، خواست حتی کسانی که حامی نظام جمهوری اسلامی نیستند هم رای بدهند، انتخاباتی که حسن روحانی می‌گوید “ملت بزرگ” در آن برجام ۲ را آغاز کرده‌اند.
میزان مشارکت در انتخابات مجلس شورای اسلامی ۶۲ درصد اعلام شده که ٢ درصد کمتر از میزان مشارکت اعلام شده برای انتخابات مجلس در سال ١٣٩٠ است. یعنی حدود ۴۰ درصد رای‌دهندگان ایرانی به هر دلیلی در این دو انتخابات رای نداده‌اند.
به این ترتیب به نظر نمی‌رسد دولت حسن روحانی چندان در جذب بیشتر ناراضیان و منتقدان و تشویق آنان به مشارکت در انتخابات موفق بوده باشد تا بتوان مشارکت بالاتر در انتخابات را به ترمیم شکاف میان دولت و بخش‌هایی از مردم تعبیر کرد و آن را آغاز برجام ٢ خواند.
تفاوت انتخابات اخیر با انتخابات ١٣٩٠ مجلس این بود که در روزهای پایانی کارزار انتخاباتی اخیر، به ویژه در تهران، فضای پرحرارتی درست شد و به دنبال آن تعدادی از اصلاح‌طلبان و نامزدهای مورد حمایت آنها به مجلس راه یافتند. همچنین کارزار آنها برای رای نیاوردن محمد یزدی و محمدتقی مصباح یزدی به نتیجه رسید.
این نتیجه، به قول رئیس جمهور آغاز برجام ٢، به معنی موفقیت نسبی حسن روحانی در بسیج طرفدارانش برای انتخابات است، اما مشخص نیست که این موفقیت چه طور به “آشتی ملی” منجر می‌شود؛ موفقیتی که از سویی رنجش برخی از منتقدان و ناراضیان از تاکتیک انتخاباتی اصلاح‌طلبان را به دنبال داشته، و از سوی دیگر با هدف گرفتن چهره‌هایی مثل احمد جنتی و محمد یزدی، برچسب عامل دشمن بودن را برای اصلاح‌طلبان و اعتدال‌گرایان خریده است.
عقب‌نشینی از شعارهای جمهوری اسلامی؟
ممکن است منظور آقای روحانی از آشتی ملی، ایجاد همدلی در سطح اجتماعی نبوده باشد و مخاطب او ناراضیان و منتقدان نباشند، بلکه او به همبستگی در سطح سیاسی فکر می‌کند و می‌خواهد شکاف میان جناح‌های مختلف جمهوری اسلامی را ترمیم کند.
جلب اعتماد لایه‌هایی از محافظه‌کاران جزو استراتژی حسن روحانی و اطرافیانش در دو سال اخیر بوده است، تا جایی که اصلاح‌طلبان و اعتدال‌گرایان در انتخابات با بخشی از محافظه‌کاران ائتلاف کرده‌اند. اما آیا این جلب اعتماد می‌تواند همه دلواپسان شعارهای انقلابی را در بر بگیرد؟
حسن روحانی در توضیح برجام ٢ گفته: “در جامعه انقلابی ما نباید اثری از دروغ، اتهام، بدگمانی، بدزبانی و تندخویی باقی بماند”. آقای روحانی چند هفته پیش هم در اظهارات مشابهی گفت: “بنده بگویم انقلابی‌ام چه فایده‌ای دارد؟ انقلاب به معنای مطیع خداوند است. این که مردم از دست و زبان ما در امان باشند. متاسفانه برخی از روزنامه‌ها، بخشی از آنان فحش‌نامه است.”
آیت‌الله علی خامنه‌ای و منتقدان محافظه‌کار دولت حسن روحانی چنین حرفهایی را مطلقا به دعوت برای آشتی تعبیر نکرده‌اند.
رهبر ایران در نقد اصطلاح برجام ۲ گفته است: “معنای این حرف این است که جمهوری اسلامی از مسائل اساسی‌ای که به حکم اسلام و به حکم برجستگی‌های نظام جمهوری اسلامی پایبند به آنها است، صرف نظر کند.”
او با انتقاد از عقب‌نشینی از شعارهای جمهوری اسلامی گفته: “کم‌کم کار را به این جا می‌رسانند که اینکه شما می‌گویید دولت جمهوری اسلامی، مجلس شورای اسلامی و قوه قضائیه باید برطبق احکام اسلام و شریعت اسلامی باشد، اینها برخلاف آزادی است و لیبرالیسم اینها را قبول ندارد؛ کم‌کم به این جاها می‌رسد. اگر عقب‌نشینی کردیم، عقب‌نشینی به این نقطه‌ها منتهی خواهد شد که شورای نگهبان چه نقشی در جامعه دارد و چرا باید شورای نگهبان به‌خاطر مخالفت با شرع قوانین را بردارد؟”
منتقدان حسن روحانی می‌گویند هنوز خود توافق هسته‌ای (برجام) نتیجه ملموسی نداشته و در حالی که ایران بخش‌هایی از برنامه هسته‌ایش را تعطیل کرده، رفع تحریم‌ها هنوز اثر مشخصی بر رشد اقتصاد ایران نگذاشته است.
از نظر آنها آقای روحانی با استفاده از این اصطلاح به دنبال “فریب” افکار عمومی است، نه آشتی.
از مذاکره با قدرت‌های جهانی تا آشتی ملی
برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) توافقی است که پس از ١٢ سال مذاکره میان ایران و شش قدرت جهان (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آلمان) به دست آمده و مطابق آن ایران برنامه هسته‌ای خود را محدود کرده و نظارت‌های بیشتری را پذیرفته است و در مقابل بنا است بخشی از تحریم‌های وضع شده علیه این کشور رفع شوند.
برجام توافقی است که جزئیات آن در ده‌ها صفحه سند رسمی روشن شده و مکانیسم‌های نظارتی اجرای آن را تضمین می‌کند نه اعتماد و “همدلی” طرفین.
رسیدن به توافق هسته‌ای پس از مذاکراتی طولانی و پیچیده و در شرایطی ممکن شد که از سویی ایران در عین اصرار به حفظ بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای، حاضر به تحمل بیشتر تحریم‌ها نبود و از سوی دیگر قدرت‌های غربی نیز در شرایطی نبودند که فشار بیشتری (مثلا از طریق نظامی) به ایران بیاورند. به این ترتیب نوعی موازنه قوا بین ایران و غرب زمینه را برای توافق هسته‌ای فراهم کرد.
اما در “برجام ٢” مورد نظر حسن روحانی نه موضوع توافق مشخص است و نه اینکه طرفین بحث چه کسانی هستند. روشن نیست که چه روند یا روندهایی قرار است اختلافات در ایران را حل کنند، چه این شکاف مورد نظر آقای روحانی میان دولت و ملت باشد و چه آن که قصد او حل اختلافات جناح‌های سیاسی باشد.
در صورتی که منظور آقای روحانی جذب منتقدان و ناراضیان باشد، این سوال مطرح است که رهبر و منصوبانش که همچنان به معترضان سال ۱۳۸۸ با الفاظی چون “فتنه‌گر” حمله می‌کنند، چرا و چگونه ممکن است که نظر خود را عوض کنند؟
اگر هم منظور آقای روحانی نزدیکتر شدن جناح‌های سیاسی پذیرفته‌شده درون جمهوری اسلامی است، این سوال پیش می‌آید که چرا او آغاز آشتی این چنینی را در انتخابات قطبی‌شده ۱۳۹۴ جست و جو می‌کند.
هر چند که شعار “برجام ۲” ممکن است برای حامیان حسن روحانی جذاب باشد، طرح آن، آن هم با ارجاع به مسائل محل اختلاف، کمکی به آشتی ملی در ایران نکرده است.
صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران، یک ماه پیش از آنکه صدای انتقادها از برجام ۲ بلند شود، در این باره به سایت فرارو گفته بود: “به نظر من آقای روحانی دارد آب در هاون می کوبد و به همان دلیل که هاشمی نتوانست آشتی ملی ایجاد کند روحانی هم نمی تواند برجام داخلی را از قوه به فعل درآورد.”
حسن روحانی بعد از انتقادهای آیت‌الله خامنه‌ای هنوز اظهار نظری درباره برجام ۲ نکرده است. اگر او همچنان به استفاده از این اصطلاح اصرار کند احتمالا منتقدانش آن را به اراده به رویارویی تعبیر خواهند کرد و نه ایجاد آشتی. اگر هم آقای روحانی با توجه به انتقادات آیت‌الله خامنه‌ای برجام ۲ را کنار بگذارد، به نظر خواهد رسید که “آشتی ملی”، دست کم موقتا، از دستور کار دولت خارج شده است.
bbc
